„Wyobraźmy sobie 32 letniego, jedno nogiego mężczyznę, o pergaminowej skórze, nagiej, bezwłosej czaszce, o ustach z powybijanymi zębami…
Jednak jego oczy znamionują siłę duszy. Duszy, która wzięła na siebiewszystkie trudy śledztwa,wszystkiewiny iwszystkieznane sobie tajemnice konspiracji…”
Mowa tu o Stanisławie Jeute, dowódcy Wywiadu Zachód Związku Jaszczurczego, który został wraz ze swoimi podkomendnymi został aresztowany podczas okupacji przez Niemców. Stanisław Jeute był członkiem Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy (zbrojnego ramienia Obozu Narodowo Radykalnego w podziemiu). W szeregi OW ZJ został zwerbowany przez Witolda Gostomskiego, ps. Nałęcz, Hubert, który był Szefem Oddziału II Komendy Głównej OWZJ. Od wiosny 1940r. Jeute był Szefem Wydziału Zachodniego i drugim zastępcą szefa II Oddziału sztabu ZJ, por. Witolda Gostomskiego. Od początku Jeute dał się poznać jako świetny organizator i dowódca. Swoją siatkę wywiadowczą Związek Jaszczurczy objął tereny wcielone do Generalnego Gubernatorstwa oraz tereny samej III Rrzeszy. Okręgami wywiadowczymi ZJ w Niemczech były: Berlin, Brandenburgia, Śląsk, Monachium i Bawaria, Westfalia i Zagłębie Ruhry, Hamburg i Brema, Pomorze Wschodnie z Królewcem, Pomorze Zachodnie oraz Gdańsk. Wywiad „Z” zbierał informacje o charakterze wojskowym, gospodarczym, zbrojeniowym, komunikacyjnym, o nastrojach wśród ludności cywilnej, żołnierzy na froncie itp.
Siatkę wywiadowczą stanowiła młodzież akademicka, licealna, absolwenci Szkoły Morskiej (na Pomorzu), osoby wywiezione na przymusowe roboty, jeńcy zwolnieni z obozów i zatrudnieni przymusowo w fabrykach zbrojeniowych, kolejarze, stoczniowcy, marynarze, pracownicy służby zdrowia. Wywiad ZJ zdobyte informacje przekazywał za pośrednictwem Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej do Londynu. Do największych sukcesów wywiadu „Zachód” można zaliczyć: zdobycie informacji związanych z atakiem Niemiec na Grecję, uzyskanie informacji dotyczących „Afrika Korps” na Aleksandrię, zlokalizowanie miejsca pancernika „Tirpitz” w norweskich fiordach, zlokalizowanie na Pomorzu Zachodnim (w Peenemünde) tajnego ośrodka badań nad pociskami rakietowymi. Zdobyto także informacje wywiadowcze dotyczące budowy okrętów podwodnych w stoczniach Gdyni, Gdańska i Elbląga. Działalność wywiadu „Zachód” spowodowała kontr działania ze strony Niemców. Jeszcze jesienią 1940r. Gestapo utworzyło tzw. „Sonderkommando ZJ”. W wyniku działań tej komórki Gestapo, w grudniu 1941 roku nastąpiły pierwsze aresztowania. Podczas procesu wywiadowców ZJ, który obył się w Berlinie, skazano 31 osób na karę śmierci. Stracono ich w berlińskim więzieniu Moabit poprzez ścięcie. Mimo brutalnego śledztwa żaden z członków ZJ nie zdradził tajemnicy wywiadu.
Niedawno, bo 2 lutego, obchodziliśmy rocznicę ścięcia szefa dzielnych wywiadowców - Stanisława Jeute, który w ostatnim liście do żony prosił o to, aby wychowała ich syna na prawego Polaka. 72 lata temu kiedy Niemcy polegli pod Stalingradem, w berlińskim więzieniu ścięto toporem wielkich polskich patriotów ze Związku Jaszczurczego, o których mało kto dziś pamięta…
